دهستان پائین برزند
۱) دهستان برزند. در بخش انگوتِ شهرستان گِرمی در استان اردبیل *، و مشتمل است بر ۴۹ آبادی که جمعیت آن در ۱۳۷۱ ش به حدود ۶۶۲، ۷ تن می‌رسید. هوای آن گرم و آب آن عمدتاً از چاه و چشمه‌است. کشت گندم و جو، دامداری و فرشبافی در آن رواج دارد. مرکز برزند (پایین برزند) ده قاسم کندی در ارتفاع ۸۸۰، ۱ متری در هجده کیلومتری شمال شرقی ده رضی (اَرشَق) واقع است. این مرکز دارای مسجد و مدرسه‌است (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، ج ۸، ص ۱۲۹). به نوشتة رزم آرا، دهستان برزند تابع اردبیل و مرکز آن قلعة برزند بود (ج ۴، ص ۸۷) که در ۱۳۵۵ ش تابع بخش گِرمی در شهرستان مغان شد. بنابر فهرست تقسیمات کشوری در ۱۳۶۶ ش، به مرکزیت قاسم کندی در شهرستان مغان، و در ۱۳۷۱ ش به نام پایین برزند، به مرکزیت قاسم کندی، ضبط شده‌است. ویرانه‌های شهر قدیمی برزند در آبادی قلعة برزند در حدود دوازده کیلومتری مغرب شهر گرمی برجاست. ظاهراً قلعة برزند که در زمان سلطنت ناصرالدین شاه تعمیر شده بود و به نام قلعه یِنِرال (جنرال) خوانده می‌شد (ساعدی، ص ۷۹)، بعدها دوباره ویران شد.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | اردبیل |
| شهرستان | گرمی |
| بخش | مرکزی |
| جمعیت | نفر (سرشماری ۱۳۸۵) |
بَرْزَند، دهستان و شهری تاریخی در استان اردبیل
۲) شهر تاریخی. از پیشینة برزند پیش از اسلام اطلاعی در دست نیست. نام آن از قرن دوم و سوم در قیام بابک خرم دین در کتاب‌ها آمده‌است. به نوشتة ابن خرداذبه (ص ۱۲۱)، افشین در جنگ با بابک، برزند را مستحکم، و به لشکرگاه خود تبدیل کرد؛ بدین صورت که در فاصلة دو فرسنگی برزند به سوی بذ *، در سادراسب، یک خندق و با فاصلة دو فرسنگ از آن در زهرکَش خندقی دیگر، و سپس در دو فرسنگی زهرکش، در دوالرود (یا روذالروذ) سومین خندق را حفر کرد تا از شبیخون سپاهیان بابک در امان باشد. از خندق سوم افشین تا البذ یک فرسنگ بیشتر فاصله نبود. طبری (سلسله سوم، ص ۱۱۸۷) فاصلة خندق سوم افشین را تا البذ دو فرسنگ می‌نویسد که کمابیش با فاصلة دهکدة قلعة برزند کنونی به‌طور مستقیم به طرف غرب (تا قره سو) مطابقت می‌کند. اما بنابر آنچه از مطالب ابن خرداذبه برمی آید، از برزند تا بذ حدود هفت فرسنگ بود. بابک پس از شکست و گرفتار شدن مدتی در برزند زندانی بود. بنا به نوشتة اصطخری فاصلة برزند تا اردبیل پانزده فرسنگ بوده‌است (ص ۱۹۲) که آن را سه روزه طی می‌کرده‌اند (یعقوبی، ص ۲۷۱) و برزند تا وَرْثان (مرز کورة آذربایجان با اَران *) نیز چهارده فرسنگ فاصله داشته‌اند (اصطخری، ص ۱۹۲).
در قرن چهارم، مَقْدسی، برزند را شهری کوچک به شمار آورده و آن را بازار ارمنستان و بارکده‌ای مفید و پاکیزه در کورة آذربایجان دانسته‌است. از مطالب مقدسی (ص ۳۷۸) چنین برمی آید که در قرن چهارم برزند از لحاظ تجاری مهم بوده و با ارمنستان و دیگر سرزمینها پیوندهای بازرگانی داشته‌است نویسندة حدودالعالم (ص ۱۵۹) نیز در قرن چهارم از محصولات برزند به جامة قَطیفة آن اشاره می‌کند. ظاهراً پیش از حمله مغول برزند اعتبار خود را از دست داده بود، زیرا یاقوت (ج ۱، ص ۵۶۲) آن را شهری پراهمیت ندانسته‌است. در قرن هشتم حمدالله مستوفی (ص ۹۰) می‌نویسد: برزند به اندازة دهی معمور و حاصلش غله و هوایش به گرمی مایل است. به نوشتة ابوبکر قطبی اَهَری (گ ۴۳ـ۴۴) جانی بیگ از سلاطین ازبک در ۷۵۸ در جنگ با ملک اشرف چوپانی از طریق برزند وارد تومان مشکین شد.
منابع
- ابن خرداذبه، کتاب المسالک والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷؛ ابراهیم بن محمد اصطخری
- کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷؛ ایران
- وزارت کشور. حوزه معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، تهران ۱۳۶۶ ش ؛،. ایران
- وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، تقسیمات کشور جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۱ ش
- تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، شهریور ۱۳۵۵، ] بی جا: بی تا.
- حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش
- حمدالله بن ابی بکرحمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش
- حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج ۴:
- استان سوم و چهارم (آذربایجان)، تهران ۱۳۵۵ ش
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران
- فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج ۸: اردبیل، تهران ۱۳۷۱ ش؛ غلامحسین ساعدی، خیاو، یا، مشکین شهر، تهران ۱۳۵۴ ش ؛
- محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل والملوک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛
- ابوبکر قطبی اهری، تاریخ شیخ اویس، چاپ ین فن لون، لاهه ۱۳۷۳؛
- محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷؛
- یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛
- احمدبن اسحاق یعقوبی، کتاب البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.