أمل الآمل فی علماء جبل عامل

محمد بن حسن بن علی بن محمد حسین معروف به شیخ حرّ عاملی مشغری

مولف در جلد دوم این کتاب (ص ۳۷۰) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایی ذکر می‌کند که در سال ورود به مشهد (۱۰۷۳ ه‍. ق) دیده‌است. او به دلیل مشاغل بسیار ۲۳ سال بعد، آن را به رشته تحریر در می‌آورد. در این باره نوشته‌اند: شروع تألیف این کتاب سال ۱۰۹۶ ه‍ ق. و پایانش اول جمادی الثانی ۱۰۹۷ بوده‌است. شرح حال علمای جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته ۲۰۹ نفر و از علمای غیر جبل عامل ۱۱۱۰ نفر است».[1]

این کتاب در دو جلد به زبان عربی به همت و تحقیق احمد حسینی اشکوری از طرف انتشارات مکتبه الأندلسِ بغداد در سال ۱۳۸۵ ق به چاپ رسیده‌است.

شیخ حرّ عاملی این کتاب را به دو بخش تقسیم کرده‌است: بخش اول: به تراجم و شرح حال علمای جبل عامل اختصاص دارد و مشتمل بر ۲۱۴ شرح حال است. مؤلف در این بخش در نوشتن شرح حال، دامنهٔ بحث را گسترش داده و ولادتها و وفاتها و قسمتی از اشعار و نوشته‌های ایشان را نیز ذکر کرده‌است. بخش دوم: در این بخش علمای متأخر از شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ هجری قمری) را ذکر می‌کند و مشتمل بر ۱۱۲۲ شرح حال است. با این وجود شرح حال برخی اشخاص از قلمش افتاده، همچنانکه در بخش اول کتاب نیز چنین است. در نوشتن شرح حال افراد، روش مؤلف در دو بخش کتاب متفاوت است. در بخش اول اهتمام به تفصیل داشته در حالی که در بخش دوم بعضی از شرح حالها را بسیار مختصر نوشته و در موارد زیادی تاریخ ولادت، وفات، و نکات مهمی که جا داشت ذکر شود را حذف نموده‌است.

تراجم را به صورت الفبایی مرتب کرده‌است. در آخر آن بعد از حرف «ی» باب کنیه‌ها را ذکر کرده‌است. در بخش دوم فصلی را افزوده با عنوان مواردی که با «ابن» شروع می‌شود. در بخش اول دوازده مقدمه و در بخش دوم دوازده فایده آورده‌است. مطالب موجود در مقدمه‌ها از این قرار است: 'منزلت راویان و محدثان'، 'مجاز بودن بررسی عمیق شرح حال اشخاص'، 'چگونگی شناختن عدالت و نکوهش کسی که در خود برتری می‌بیند هنگامی که در مقایسه با گذشتگان در خود امتیازی قائل است'، 'برتری دادن متقدمین بر متأخرین و بالعکس'، 'علت اهتمام ورزیدن برای جمع‌آوری شرح حال علمای متأخر از شیخ طوسی'، 'علت مقدم داشتن علمای جبل عامل بر دیگران'، 'تتبع بسیار در احوال علمای متأخر'

مرحوم مؤلف می‌گوید:«منابعی که در کتاب خود از آنها نقل کرده‌ام از این قرار است: از فهرست شیخ منتجب الدین علی بن بابویه در ذکر متأخرین از شیخ طوسی تا زمان مؤلفش، از کتاب رجال ابن داوود، از کتاب رجال سید مصطفی بن حسین تفرشی، از رسالهٔ ابن العودی در احوال شهید ثانی و مشایخ و شاگردانش، از کتاب الدرّ المنثور نوشتهٔ شیخ علی بن محمد بن حسن بن شهید ثانی، از کتاب سلافة العصر نوشتهٔ سید علی بن میرزا احمد موسوی، از فهرست شیخ محمد بن علی بن شهرآشوب معروف به معالم العلماء و از اجازات علمای شیعه مانند: اجازهٔ شیخ حسن بن شهید ثانی برای ابن نجم، و اجازهٔ پدرش برای شیخ حسین بن عبد الصمد، و اجازهٔ شهید اول محمد بن مکی برای ابن نجد، و اجازهٔ علامه حلی برای بنی زهره، و از کتاب مرُوج الذهب مسعودی، و از کتاب تاریخ ابن خَلکان از نسخه‌ای به خط خود مؤلف، و از کتاب یتیمة الدهر نوشتهٔ ثعالبی، و از کتاب دُمْیَةُ القصر نوشتهٔ ابو الحسن باخَرْزی، و از کتاب طبقات الٰادباء نوشتهٔ عبد الرحمن بن محمد انباری... همچنین در موارد کمی از فهرست شیخ طوسی و رجال نجّاشی و خلاصهٔ علامه حلی نقل کرده‌ام...»

در آخر هر یک از دو بخش کتاب، هفت فهرست مفید وجود دارد که عبارتند از:

1. احادیث شریف
2. اعلام
3. مکانها
4. کتب و مؤلفان
5. قافیه‌ها
6. منابع
7. موضوعات کتاب

1. «تکملة أمل الآمل» اثر سید حسن صدر(متوفای ۱۳۵۴ ه‍. ق). مؤلف آن می‌نویسد:«بحمد الله موفق شدم ذیل و تکمله‌ای برای کتاب امل الآمل بنویسم. بسیاری از اشخاصی که او ذکر نکرده‌است یا مورد غفلت وی قرار گرفته را ذکر کردم. چه کسانی که نسبت به او متقدم بوده‌اند و چه معاصران وی. و متأخرین از وی تا این زمان را نام برده‌ام و در نتیجه کتاب قطوری در ۳ مجلّد از کار در آمد: یک جلد در تکملهٔ بخش اول کتاب و دو جلد بزرگ در تکملهٔ بخش دوم.»
2. «تتمیم أمل الآمل» اثر شیخ عبد الله قزوینی از بزرگان قرن دوازدهم
3. «تتمیم أمل الآمل» اثر سید امیر ابراهیم تبریزی قزوینی حسینی متوفای ۱۱۴۱ ه‍. ق
4. «حواشی أمل الآمل» اثر سید امیر ابراهیم تبریزی قزوینی حسینی متوفای ۱۱۴۱ ه‍. ق
5. «التعلیقة علی أمل الآمل» اثر محمد باقر مجلسی
6. «منتخب أمل الآمل» اثر محمد تقی گلپایگانی نجفی(متوفای ۱۲۹۲ ه‍. ق)
7. «منتخب أمل الآمل» اثر شیخ محمد ابراهیم تبریزی شیرازی
8. «الحواشی علی امل الآمل» اثر سید حسن صدر
9. «تتمیم امل الآمل» اثر سید عبد العلی طباطبائی حائری
10. «حاشیة امل الآمل» اثر همان نویسنده
11. «اشتباهات امل الآمل» اثر میرزا عبد الله افندی جیرانی اصفهانی
12. «اجازة» اثر سید عبد الله جزائری تستری (شوشتری)
13. «تتمیم أمل الآمل» اثر سید محمد بحرانی آل ابی شبانه
14. «تعلیقات علی أمل الآمل» اثر سید نعمت‌الله جزائری تستری (شوشتری)
15. «مع موسوعات رجال الشیعة» ج ۲ اثر سید عبد الله شرف الدین