پایه (عروض)

در اصطلاح عروض (ترازشناسی شعر) به هریک از میزان‌ها یا افاعیل، پایه یا رُکن می‌گویند؛ مانند فَعولُن، مَفاعیلُن، فاعِلاتُن، مُستَفعِلُن، مَفاعِلَتُن.

پایهٔ عروضی، مجموعی از چند هجا (حداکثر ۴ و به‌ندرت ۵ هجا) است.

دو گونهٔ اصلیِ پایه عبارت است از:

  • پایهٔ سالم: آن است که آنچنان‌که در اصل وضع شده‌است همچنان باشد بی زیاد و کم؛ مانند مَفاعیلُن بحر هَزَج و فاعلاتن بحرِ رَمَل، که بدون افزودن یا کم کردن حرفی به‌طور سالم بیاید.
  • پایهٔ غیرسالم: پایه‌ای که در آن تغییری واقع شود، از زیاده کردن چیزی بر آن یا کم کردن چیزی از آن؛ اما زیاده کردن چنان است که مثلاً در میانِ لام و نونِ «مفاعیلن»، الف بیفزایند و «مفاعیلان» بگویند. اما نقصان (کم کردن) چنان است که مثلاً نون و حرکتِ لام در پایهٔ سالم «مَفاعیلُن» را حذف کنند و «مَفاعیل» باقی بماند. به رکنِ غیرسالم «مُزاحَف» می‌گویند، و تغییری که در رکنی واقع شود، «زِحاف» نامیده می‌شود.

دسته‌بندی سنتی پایه‌ها در شعر فارسی

در علم عروض فارسی، اساس وزن بر سه حرفِ «ف» و «ع» و «ل» قرار دارد، و واژگان بر اساس هجایی که دارند، به سه دسته تقسیم می‌شوند به نام‌های (۱) سبب، (۲) وَتَد، (۳) فاصله. این طبقه‌بندی افاعیل را مدار اوزان می‌نامند.

سبب: که خود بر دو قسم است: (۱) سبب خفیف، (۲) سبب ثقیل؛:سبب مداری است که تمام واژگان دوحرفی بر آن استوار است.
سبب خفیف: دارای ۱ حرف متحرک و ۱ حرف ساکن است؛ مانند کلمه‌های «بر» و «در»، یا «تن» و «من».
سبب ثقیل: شامل تمام واژگان دوحرفی یا دوهجایی‌ست؛ مانند کلمه‌های «همه» و «رمه».
وَتَد: خود بر ۲ نوع است: (۱) وتدِ مقرون، (۲) وتدِ مفروق؛:وتد مقرون: واژه‌ای‌ست که از ۲ متحرک و ۱ ساکن تشکیل شده‌است؛ مانند کلمه‌های «اثر» و «خبر».
وتد مفروق: دارای ۳ حرف است که حرف دوم و/یا سوم ساکن است؛ مانند کلمه‌های «خنده» و «رنده».
فاصله: خود بر دو نوع است: (۱) فاصلهٔ صغری، (۲) فاصلهٔ کبری؛:فاصلهٔ صغری: دارای ۳ حرف متحرک و یک حرف ساکن است؛ مانند «اثرش» و «خبرش»، یا «ببرم» و «بزنم».
فاصلهٔ کبری: دارای ۴ حرف متحرک و ۱ ساکن است؛ مانند «ببرمش» و «بزنمش».
مدار اوزان
دستهزیردستهنام‌های معادلتوضیحتقطیعنمونه
سبب خفیفتک‌کوتاههیک حرف متحرک و یک حرف ساکن ˘ بر، در، گُل، جم
ثقیلدوبلنده spondeeشامل دو حرف متحرک¯ ¯همه، رمه، زمه
وتد مقرونوتد مجموع، بلندآخر iambبه صورت متحرک + متحرک + ساکن شناخته می‌شود.
یک هجای کوتاه و یک هجای بلند دارد.		 ˘ ¯ چمن و جسد
مفروقبلندآغاز trocheeدارای سه حرف است، که حرف دوم یا سوم ساکن است.¯ ˘نامه، جامه، دانه
فاصله صغریدوکوتاه‌آغاز anapaestدارای سه حرف متحرک و یک حرف ساکن است.˘ ˘ ¯چه شدم، دل من، سر من
کبریچهارچهارم‌بلند quartus paeonدارای چهار حرف متحرک و یک ساکن است.˘ ˘ ˘ ¯نَفَس من، بکُشمش

عروضیان، نشانه‌هایی را نیز برای هجاها در نظر گرفته‌اند؛ مثلاً سبب خفیف که دارای ۱ حرف متحرک و ۱ ساکن است، شبیه عدد ۱۰، و برای سبب ثقیل که ۲ حرف متوالی دارد، شبیه عدد دو صفر قرار داده‌اند. برای وتد مقرون نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰ و برای وتد مفروق (که متحرک + ساکن + متحرک است) علامتی شبیه عدد ۰۱۰ در نظر گرفته‌اند. همچنین برای فاصلهٔ صغری (که ۳ متحرک + ۱ ساکن است) نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰۰، و برای فاصلهٔ کبری (۴ متحرک و ۱ ساکن) نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰۰۰ را وضع کرده‌اند.

با توجه به نشانه‌های انحصاری، پایه‌ها (ارکان) یادشده عبارتند از:

فعولن ۱۰۰۱۰
فاعلن ۱۰۱۰۰
مستفعلن ۱۰۱۰۱۰۰
فاعلاتن ۱۰۱۰۰۱۰
مُتَفاعِلُن ۱۰۰۰۱۰۰
مفعولاتُ ۱۰۱۰۰۱۰
مَفاعِلَتُن ۱۰۰۱۰۰۰
مفاعیلن ۱۰۰۱۰۱۰

اجزای سازندهٔ ارکان:

فعولن: وتد مجموع (فعو) + سبب خفیف (لنْ)
فاعلن: سبب خفیف (فا) + وتد مجموع (علنْ)
مفاعیلن: وتد مجموع (مفا) + دو سبب خفیف (عی و لنْ)
فاعلاتن (معروف به «فاعلاتنِ مجموعی»): سبب خفیف (فا) + وتد مقرون (علا) + سبب خفیف (تنْ)
فاع‌لاتن (معروف به «فاعلاتنِ مفروقی»): وتد مفروق (فاعِ) + دو سبب خفیف (لا و تنْ)
مستف‌علن (معروف به «مستفعلنِ مجموعی»): دو سبب خفیف (مسْ و تفْ) + وتد مجموع (علن)
مستفعلن (معروف به «مستفعلنِ مفروقی»): سبب خفیف (مسْ) + وتد مفروق (تفعِ) + سبب خفیف (لن)
مفاعلتن: وتد مجموع (مفا) + سبب ثقیل (علَ) + سبب خفیف (تنْ)
مُتَفاعِلُن: سبب ثقیل (متَ) + سبب خفیف (فا) + وتد مجموع (علن)
مَفعولاتُ: دو سبب خفیف (مفْ و عو) + وتد مفروق (لاتُ).

پایه‌های ترازشناسی شعر غربی

¯ = هجای مؤکد/بلند ˘ = هجای غیرمؤکد/کوتاه

دوهجایی
˘ ˘دوکوتاهه pyrrhus, dibrach
˘ ¯بلندآخر iamb
¯ ˘بلندآغاز trochee, choree
¯ ¯دوبلنده spondee

سه‌هجایی
˘ ˘ ˘سه‌کوتاهه tribrach
¯ ˘ ˘دوکوتاه‌آخر dactyl
˘ ¯ ˘دوسوکوتاه amphibrach
˘ ˘ ¯دوکوتاه‌آغاز anapaest, antidactylus
˘ ¯ ¯دوبلندآخر bacchius
¯ ¯ ˘دوبلندآغاز antibacchius
¯ ˘ ¯دوسوبلند cretic, amphimacer
¯ ¯ ¯سه‌بلنده molossus

چهارهجایی
˘ ˘ ˘ ˘چهارکوتاهه tetrabrach, proceleusmatic
¯ ˘ ˘ ˘چهاریکم‌بلند primus paeon
˘ ¯ ˘ ˘چهاردوم‌بلند secundus paeon
˘ ˘ ¯ ˘چهارسوم‌بلند tertius paeon
˘ ˘ ˘ ¯چهارچهارم‌بلند quartus paeon
¯ ¯ ˘ ˘چهاردوبلندآغاز major ionic, triple trochee
˘ ˘ ¯ ¯چهاردوبلندآخر minor ionic, double iamb
¯ ˘ ¯ ˘بلندآغاز دوگانه ditrochee
˘ ¯ ˘ ¯بلندآخر دوگانه diiamb
¯ ˘ ˘ ¯دومیان‌کوتاه choriamb
˘ ¯ ¯ ˘دومیان‌بلند antispast
˘ ¯ ¯ ¯چهاریکم‌کوتاه first epitrite
¯ ˘ ¯ ¯چهاردوم‌کوتاه second epitrite
¯ ¯ ˘ ¯چهارسوم‌کوتاه third epitrite
¯ ¯ ¯ ˘چهارچهارم‌کوتاه fourth epitrite
¯ ¯ ¯ ¯چهاربلنده dispondee

منابع
    • لغتنامهٔ دهخدا: سرواژهٔ «رکن».
    • Howatson, M.C. , ed. (1976). The Oxford Companion to Classical Literature. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-866121-5.
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.