محمدرضا باطنی

محمدرضا باطنی ۱۵ دی ۱۳۱۳ در اصفهان در خانواده‌ای فقیر به دنیا آمد.[1] تحصیلات ابتدایی را در اصفهان گذراند. در ۱۲ سالگی به علت بیماری سخت پدر و تنگ‌دستی خانواده مجبور به ترک تحصیل شد و به پادویی در بازار اصفهان پرداخت. پس از چند سال و هم‌زمان با کار در یک خرازی‌فروشی امکان این را پیدا کرد که در مدرسه شبانه ثبت نام کند و تحصیل را از سر بگیرد. در ۱۸ سالگی توانست دوره اول دبیرستان را به اتمام برساند و به عنوان معلم به استخدام آموزش و پرورش درآید. به مدت ۵ سال در دهات برخوار اصفهان معلم بود و هم‌زمان بدون حضور در کلاس درس هم می‌خواند و در نهایت در بیست و سه سالگی توانست دیپلم ادبی خود را بگیرد. از خدمت سربازی معاف شد و توانست وارد دانش‌سرای عالی شود و در نهایت در سال ۱۳۳۹ از دانش‌سرایِ عالی در رشته زبان و ادبیات انگلیسی فارغ‌التحصیل شد.[2]

به علت این که در طول دوران تحصیل شاگرد اول بود برای ادامه تحصیل به خارج از کشور اعزام شد و به این ترتیب در سال ۱۳۴۰ به انگلستان رفت و از دانشگاه لیدز فوق لیسانس زبان‌شناسی گرفت. سپس در لندن با مایکل هالیدی بر روی نحو زبان فارسی بر اساس نظریه زبانی او برای دوره دکتری کار کرد. در سال ۱۳۴۵ برای مدت کوتاهی به ایران آمد. به علت نوشتن مقالات اعتراضی و معاشرتهایی که با اعضای کنفدراسیون دانشجویان داشت به محض ورود در همان فرودگاه مهرآباد بازداشت شد و تحت بازجویی قرار گرفت. به علت عدم تمدید بورس و تهدید ساواک امکان بازگشت پیدا نکرد و تحصیل او در انگلستان نیمه تمام ماند.[6]

چندی بعد همان رساله‌ای را که قرار بود در لندن از آن دفاع کند، با جرح و تعدیل‌هایی به فارسی برگرداند و با عنوان توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی در دورهٔ تازه تأسیس دکتری زبان‌شناسی دانشگاه تهران از آن دفاع کرد و در خرداد ماه ۱۳۴۶ موفق به دریافت درجهٔ دکتری زبان‌شناسی همگانی و زبان‌های باستانی شد.

او که هنوز در استخدام دانشسرای عالی (دانشگاه تربیت معلم بعدی) بود، در این زمان بهتر دید خود را به دانشگاه تهران که تازه رشته زبان‌شناسی دایر کرده بود منتقل کند. در این زمان محمد مقدم رئیس دپارتمان زبان‌شناسی دانشگاه بود و هم او بود که زمینه انتقال باطنی را به دانشگاه تهران فراهم کرد. به این ترتیب او در مهرماه ۱۳۴۶ با عنوان استادیار زبان‌شناسی در گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران آغاز به کار کرد. در زمان ریاست عالیخانی بر دانشگاه تهران یک سال به عنوان مأمور خدمت، ریاست ادارهً آموزش دانشسرای عالی را عهده‌دار شد ولی تصدی چنین شغلی در دانشگاه تهران به علت اعتراض‌هایی که به قانون‌گرایی او می‌شد، برایش دردسر ساز شد و او مجبور شد دوباره به عرصه تدریس بازگردد.

او همچنین به روند استعفایش پرداخت:[7]

سرانجام پس از رفتن دکتر عالیخانی، من نیز استعفا کردم و صرفاً به تدریس در دانشگاه پرداختم. اما گزارشی تهیه شد و مرا مقصر اصلی دانستند و برای آن که مرا رسماً اخراج نکنند، برای انجام تحقیق و پژوهش به خارج از ایران فرستادند و این‌چنین شد که من به فرانسه و سپس به آمریکا، به برکلی رفتم.

باطنی چند سال بعد در فرصت مطالعاتی در خارج از کشور به سر برد، یک سالی را در فرانسه بود و سپس راهی دانشگاه برکلی شد. پس از چند سال فرصت مطالعاتی در سال ۱۳۵۸ به ایران بازگشت، و در زمانی که اداره امور دانشگاه و دانشکده‌ها به‌صورت شورایی درآمده بود، او نیز به عنوان نماینده انتخابی استادان عضو شورای سرپرستی دانشکده ادبیات شد.

پس از وقوع انقلاب فرهنگی دانشگاه تعطیل شد و محمدرضا باطنی از اولین استادانی بود که به بازنشستگی اجباری تن درداد. پس از درگیری لفظی که در خصوص رابطه انقلاب و فرهنگ با اعضای ستاد انقلاب فرهنگی (جلال‌الدین فارسی، عبدالکریم سروش، شمس آل احمد) در جلسه‌ای در دانشکده حقوق داشت به اجبار بازنشسته شد. خود وی در این خصوص می‌گوید:[1]

خلاصه هم به خودم گفتند و هم برایم پیغام گذاشتند که یا تقاضای بازنشستگی می‌کنی یا از دانشگاه بیرونت می‌کنیم. من هم تقاضای بازنشستگی کردم و آمدم خانه. بازنشستگی من در شهریور ۱۳۶۰ بود و آن موقع من ۴۷ سال داشتم.

محمدرضا باطنی از همان سال‌های تدریس دانشگاهی، همکاری با مطبوعات را با نگارش مقاله‌هایی پیرامون مسائل اجتماعی و فرهنگی آغاز کرد. نخستین مقاله‌ای که برای روزنامه‌ها نوشت یک مبحث اجتماعی و دربارهٔ عدم اعتماد بود که در روزنامه آیندگان به چاپ رسید. پس از انقلاب هم ابتدا با ماهنامه آدینه و سپس دنیای سخن همکاری کرد و مقالاتی نیز در چند نشریه دیگر از او به چاپ رسید؛ مقالات تأثیرگذاری که مسیر پاره‌ای حرکات فرهنگی را تغییر داد. مثال بارز آن نقدی بود که در مجله آدینه بر کتاب «غلط ننویسیم» ابوالحسن نجفی با عنوان «اجازه بدهید غلط بنویسیم» نوشت،[8] یا مطلبی با عنوان «کتاب سالی که ضربه فنی شد» دربارهٔ کتاب آموزش عربی آذرتاش آذرنوش که بنابه ملاحظاتی از دور انتخاب کتاب سال کنار گذاشته شده بود. هم‌چنین می‌توان به مقالهٔ جنجال‌برانگیز وی تحتِ عنوانِ «فارسی، زبانی عقیم؟»[3] اشاره کرد.

در سال ۱۳۶۴ با تقاضای مؤسسه فرهنگ معاصر شروع به تألیف یک فرهنگ دوزبانه انگلیسی-فارسی کرد. پس از ۷ سال کار در اردیبهشت ۱۳۷۲ ابن فرهنگ به بازار عرضه شد. از آن پس باطنی به همکاری خویش با مؤسسه فرهنگ معاصر ادامه داده و حاصل این همکاری تألیف و تدوین طرح‌های گوناگون فرهنگ‌نویسی است.[9]

محمدرضا باطنی، مؤلف کتاب‌های مرجعی چون «توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی» (با ۲۷ بار تجدید چاپ)، «نگاهی تازه به دستورزبان» و «فرهنگ معاصر» (کتاب سال ایران در سال ۱۹۹۴) است. وی علاوه بر تألیف و ترجمهٔ آثار معتبری در زمینهٔ زبان‌شناسی، مترجم ده‌ها کتاب و مقاله در زمینه‌های فلسفی و اجتماعی بوده که از آن میان می‌توان به «ساخت و کار ذهن»، «مقدمه‌ای بر فلسفه» و «فلسفهٔ هنر نیچه» اشاره کرد. باطنی در سال‌های ۷۲ تا ۷۵ همراه با هیئتی متشکل از کریم امامی، ایرج کابلی، علی‌محمد حق‌شناس، احمد شاملو، کاظم کردوانی و هوشنگ گلشیری در نشست‌هایی به منظور بازنگری در شیوهٔ نگارش و خط فارسی شرکت داشته‌است.

شاخهٔ تخصصی باطنی جامعه‌شناسی زبان است که هدف آن از مطالعهٔ زبان، شناخت و تحلیل جامعه‌ای است که ظرف زبان مورد نظر است.

وی پس از طی یک دوره بیماری دوشنبه ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ در سن ۸۷ سالگی درگذشت.[10]

• توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، انتشارات امیرکبیر[11]
• مسائل زبان‌شناسی نوین، انتشارات آگه
• نگاهی تازه به دستور زبان، نشر آگه
• چهار گفتار دربارهٔ زبان، نشر آگه
• دربارهٔ زبان، نشر آگه
• زبان و تفکر، نشر آگه
• پیرامون زبان و زبان‌شناسی، فرهنگ معاصر

• زبان و زبان‌شناسی، رابرت هال، انتشارات امیرکبیر
• زبان‌شناسی جدید، مانفرد بی یرویش، انتشارات آگاه

• درآمدی بر فلسفه، بوخینسکی، انتشارات البرز
• انسان به روایت زیست‌شناسی، آنتونی بارنت، با خانم نفرآبادی، نشر نو
• دانشنامهٔ مصور، انتشارات آگاه
• ساخت و کار ذهن، بلیک مور، فرهنگ معاصر
• خواب، یان اوزوالد، فرهنگ معاصر
• مغز و رفتار، فرانک کمپ بل، فرهنگ معاصر

• فرهنگ انگلیسی – فارسی با دستیاری فاطمه آذرمهر، فرهنگ معاصر (ویراست اول)
• فرهنگ معاصر انگلیسی – فارسی با دستیاری فاطمه آذرمهر، مهران مهاجر، محمد نبوی، فرهنگ معاصر (ویراست دوم)
• فرهنگ دوجلدی انگلیسی- فارسی پویا، با دستیاری زهرا احمدی نیا، فاطمه محمدی، سپیده رضوی، فرهنگ معاصر (ویراست سوم) [فرهنگ پویا؛ دکتر باطنی زبانشناس و فرهنگ‌نویس]
• فرهنگ فعل‌های گروهی پویا (phrasal verbs) انگلیسی – فارسی با دستیاری سپیده رضوی، زهرا احمدی نیا، روزبه افتخاری، فرهنگ معاصر[12]
• واژه‌نامهٔ روان‌شناسی با محمدنقی براهنی و دیگران، فرهنگ معاصر.[13]
• فرهنگ معاصر انگلیسی - فارسی کوچک/ محمدرضا باطنی؛ با دستیاری محمدحسین مرعشی، فرهنگ معاصر
• فرهنگ معاصر پویا: اصطلاحات و عبارات رایج فارسی (فارسی - انگلیسی) - برگزیدهٔ سی و دوّمین دورهٔ جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی[14]

• اجازه بدهید غلط بنویسیم - آدینه، خرداد ۱۳۶۷، شماره ۲۴.[15]