مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان
مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، نهادی غیردولتی و ناسودبر است که در سال ۱۳۷۹ با هدف پژوهش تاریخ ادبیات کودکان ایران از سوی گروهی از علاقه‌مندان و کوشندگان مرتبط با شورای کتاب کودک و یاری پشتیبانان فرهنگی پایه‌گذاری شد. پس از شکل‌گیری اندیشه برای نگارش تاریخ ادبیات کودکان، ضرورت‌های پژوهشی این علاقه‌مندان و کوشندگان را به این نتیجه رساند که پژوهش‌های تاریخی در حوزه ادبیات کودکان نیاز به نهادی مستقل دارد که بتواند آثار و اسناد در این زمینه را گردآوری کند. از این سال تاکنون کار اصلی این مؤسسه گردآوری و پژوهش روی آثار و اسناد به دست آمده برای تکمیل این مجموعه اثر و آثار مشابهی بوده‌است که در این نهاد انجام شده یا در دست انجام است. نخستین کار بنیادی موسسه، پژوهش و انتشار مجموعه ده جلدی کتاب‌های تاریخ ادبیات کودکان است که سه جلد پایانی آن, کتاب برگزیده سال 1394 شناخته شد.
موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در چندین محور هم‌راستا، مانند پژوهش‌های تاریخی و مطالعات کودکی فعالیت می‌کند. از سال 1386 طرح گسترده مطالعات کودکی که در مرحله پژوهش و نگارش است، در محور پژوهش‌های بنیادی مؤسسه قرار گرفته‌است. پژوهش دربارهٔ زندگی شخصیت‌های فرهنگ کودکی مانند میرزا حسن رشدیه، جبار باغچه‌بان، توران میرهادی، معصومه سهراب و یحیی مافی و ده‌ها شخصیت دیگر، از جمله فعالیت‌های مؤسسه به‌شمار می‌آید. مؤسسه افزون بر موفقیت‌های داخلی که نام آن را به عنوان نهادی بی‌همتا در گستره پژوهش‌های تاریخی و مطالعات کودکی تثبیت کرده‌است، در سال 2016 توانست معتبرترین جایزه ترویج کتابخوانی در سطح جهان (جایزه ایبی -آساهی Ibby-Asahi) را برای برنامه «با من بخوان» به‌دست آورد.
موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان, اکنون (1396) با هفده سال پیشینه فعالیت‌های گسترده, در سطح ملی و بین‌المللی به کار خود ادامه می‌دهد. مؤسسه سند راهبردی خود را با توجه به مجموعه فعالیت‌های خود منتشر کرده‌است. بخش‌هایی از این سند چشم‌انداز، رسالت و طرح‌های مؤسسه را بازتاب می‌دهد. دفتر این مؤسسه در تهران است و شیوه همکاری با این نهاد به دو شکل کار رسمی و داوطلبانه است. این مؤسسه هزینه‌های سازمانی خود را از راه کمک‌های مردمی و با اجرای پروژه‌های فرهنگی و انتشاراتی به دست می‌آورد. چنانچه مؤسسه درآمدی داشته باشد, این درآمد را در راه گسترش هدف‌های خود هزینه می‌کند.[1]
دورنما
دورنمای مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، فرهنگ سازی و تحول فرهنگی جامعه کودک و نوجوان و کمک به پرورش نسلی خلاق، منتقد و آگاه برای جامعه ایران و حوزه تمدنی ایران است.
رسالت‌ها (ماموریت‌ها)
- مطالعات کودکی در حوزه تمدن ایران و مطالعات تطبیقی کودکی
- پژوهش و انتشار کتاب‌ها و نشریات در حوزه فرهنگ و تاریخ ادبیات کودکان ایران
- گردآوری اطلاعات و اسناد دربارهٔ زندگی فرهنگی کودکان ایران در بستر تاریخ
- گردآوری و تهیه کتاب‌های منتشره مربوط به حوزه کودک و نوجوان از ۱۲۰۰ شمسی تا ۱۳۵۷
- ارائه خدمات کتابخانه‌ای و پژوهشی در چارچوب اسناد و کتاب‌ها و نشریات گردآوری شده
- تربیت پژوهشگران جوان درحوزه تاریخ‌نگاری فرهنگ و ادبیات کودکان و مطالعات کودکی
- گردآوری اسناد موزه‌ای با هدف راه‌اندازی موزه فرهنگ و ادبیات کودکان ایران
- طراحی و راه‌اندازی بانک‌های اطلاعاتی با هدف در دسترس قرار دادن این اطلاعات در فضای اینترنت
- ترویج مطالعه خلاق در میان گروه‌های سنی کودک و نوجوان
- طراحی و راه‌اندازی پایگاه‌های مجازی در جهت اطلاع‌رسانی و ترویج فرهنگ و ادبیات کودکان و ترویج مطالعه
- کمک به گسترش سواد آموزی و آموزش خلاق در بین کودکان محروم و فرودست
- برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی به جهت گسترش و بالابردن فرهنگ عمومی و فرهنگ و تاریخ کودکی
- تبادل و داد و ستد اطلاعات در حوزه فرهنگ و ادبیات کودکان با نهادهای ملی و بین‌المللی
- تهیه اسناد صوتی و تصویری به جهت راه اندازی طرح تاریخ تصویری فرهنگ و ادبیات کودکان ایران
کتابخانه تحقیقاتی مؤسسه
کتابخانه پژوهشی، در سال ۱۳۷۹ هم‌زمان با بنیانگذاری مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان با هدف پشتیبانی و تأمین نیازهای اطلاعاتی گروه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان آغاز به کار کرد و دو سال بعد حرکت‌های اولیه را برای تشکیل کتابخانه و مرکز اطلاع‌رسانی ادبیات کودکان و نوجوانان ایران ساماندهی کرد. حاصل کار تا این زمان کتابخانه‌ای با بیش از 24 هزار منبع اطلاعاتی دسته‌بندی شده‌است. از مهم‌ترین حوزه‌های موضوعی کتابخانه می‌توان به ادبیات، ادبیات کودکان، آموزش و پرورش، تاریخ، هنر و جامعه‌شناسی اشاره کرد. منابع اطلاعاتی به شکل اصل, اسکن یا کپی گردآوری شده‌اند. بخش قدیمی و موزه‌ای منابع اطلاعاتی همچون: عکس‌های اصل، کتاب‌ها و نشریات چاپ سنگی و سربی، اسباب بازی‌های قدیمی، ... تا بازگشایی موزه ملی فرهنگ و ادبیات کودکان در کتابخانه نگاهداری خواهند شد.
کتاب‌ها
پوشش تاریخی کتاب‌های کودکان و نوجوانان به عنوان منابع اولیه این کتابخانه از آغاز چاپ کتاب‌های کودکان در دوران مشروطه تا سال ۱۳۵۷ است.اکنون بیش از 7000 عنوان کتاب شناسایی شده متعلق به این دوره تاریخی در کتابخانه مؤسسه موجود است. منابع ثانویه، تمام کتاب‌های مرجع مورد نیاز پژوهشگران را، بدون توجه به تاریخ آن، در بر می‌گیرد.
قدیمی‌ترین منبع موجود در کتابخانه: حسنین. کاتب محمد بن اسمعیل خوانساری. سفارش‌دهنده مشهدی احمد خوانساری. طهران: کارخانه مشهدی تقی، ۱۲۶۴ق. = ۱۲۲۶ش؛ و نسخه منحصر به فرد کتاب، تعلیم و الاطفال. نوشته محمود بن یوسف مازندرانی (مفتاح‌الملک). کاتب محمود محمدرضای سلطان‌الکتاب لشکرنویس محلاتی. [بی‌جا]: کارخانه سید مرتضی، ۱۳۲۲ق. =۱۲۹۲ش. است.
کتاب‌ها بر اساس رده‌بندی دهدهی دیویی و قواعد انگلوامریکن فهرست‌نویسی و رده‌بندی شده‌است. در حال حاضر ۶۸۵۲ عنوان کتاب فارسی، ارمنی، آسوری، کردی، ترکی (چاپ سنگی، چاپ سربی، دیسک نوری (کتاب‌های قدیمی اسکن شده)) در کتابخانه موجود است.
علاوه بر این مجموعه، مجموعه‌ای با حدود ۱۱۰۰ کتاب برای نمایش در موزه ملی ادبیات کودکان و نوجوانان گردآوری شده‌است که فاقد مهر، برچسب کتابخانه و صحافی است.
اسناد
بیش از 2000 عنوان سند تاریخی، شامل دستنوشته‌های دست‌اندرکاران ادبیات کودکان و نوجوانان، نامه‌ها، دستورالعمل‌ها، گواهی‌نامه‌های تحصیلی، ... به صورت اصل, اسکن یا کپی در مجموعه سازماندهی شده‌اند. این مجموعه اسناد در زونکن‌ها نگاهداری می‌شوند و اطلاعات آن‌ها به وسیله نرم‌افزار کتابخانه قابل بازیابی است. بخشی از این مجموعه کپی اسناد تاریخی مرکز اسناد ملی ایران در زمینه آموزش و پرورش، ناشران، کتاب‌های درسی و غیردرسی است.
نشریات و مقالات
کتابخانه مجموعه بیش از 500 عنوان نشریه، از نشریات کودکان و نشریات بزرگسالان را که دارای صفحه یا ستون کودکان هستند را به صورت اصل, اسکن یا کپی نگاهداری می‌کند. اطلاعات این نشریات به مرور به صورت مقاله‌شناسی استخراج و در نرم‌افزار کتابخانه ذخیره خواهند شد.
قدیمی‌ترین نشریه کودکان (کپی) موجود در کتابخانه, مجله‌الادب به سرپرستی محمد وفادار است که از سال ۱۳۳۶ق. /۱۲۹۶ش. در مطبعه فاروس با فاصله دو ماه یکبار در تهران منتشر شده‌است.
قدیمی‌ترین نشریه کودکان (اصل) موجود در کتابخانه, نونهالان با مدیر مسئولی عبدالله فریار که از سال ۱۳۲۲ توسط اداره انتشارات سفارت انگلیس هر دو هفته یکبار منتشر در تهران شده‌است.
علاوه بر این نشریات، کتابخانه مجموعه‌ای از 5000 عنوان مقاله را که در پژوهش کتاب تاریخ ادبیات کودکان از نشریات قدیم و جدید استخراج و مورد استفاده قرار گرفته‌است را نمایه‌سازی کرده‌است.
مواد دیداری و شنیداری
اين مجموعه شامل 7000 قطعه عکس اصل و اسکن شده، ۲۱۱ عنوان نوار صدا (مصاحبه با دست‌اندرکاران ادبيات کودکان و قصه‌های کودکان)، ٢٠ حلقه ميکروفيلم، بیش از 50 عنوان صفحه گرامافون، 300فیلم، ۲۲ قطعه تمبر، ٢٠٨ عدد تابلوی نمايشگاهی و يک حلقه فيلم استريپ است.[2]
مطالعات کودکی
با به سرانجام رساندن پژوهش دربارهٔ تاریخ ادبیات کودکان و انتشار مجموعه کتاب‌های تاریخ ادبیات کودکان ایران، پژوهشگران و کارشناسان موسسه، رویکرد تازه‌ای را در چشم‌انداز طرح‌ها و فعالیت‌های مؤسسه پیش رو نهاده‌اند. این رویکرد تازه، فراتر از ادبیات کودکان است و به پژوهش همه جانبه در زیست و فرهنگ کودکان از دوره باستان تا ۱۳۵۷ می‌پردازد.
مطالعات کودکی رشته جوانی است که در چند دهه گذشته سنگ بنای آن در حوزه علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی گذاشته شده‌است و اکنون در برخی از مراکز دانشگاهی و پژوهشی کشورهای پیشرفته چنین رشته‌ای تا دوره‌های عالی تدریس می‌شود.
طرح پژوهشی مطالعات کودکی موضوع‌هایی همچون: تاریخ سلامت، بهداشت و پزشکی کودکان، آموزش و پرورش، پوشاک و افزارهای زیستی، اسباب بازی‌ها و سرگرمی‌ها و بازی ها، آداب تربیتی و سنت‌های خانوادگی و حقوق کودک را پوشش می‌دهد.
پژوهشگران این مؤسسه هم‌زمان با گرد آوری داده‌های گسترده دربارهٔ موضوع‌های گوناگون مطالعات کودکی ، از اسفند ۱۳۸۸ جستجو و پژوهش دربارهٔ نخستین بخش از این طرح گسترده، با موضوع "تاریخ سلامت، بهداشت و پزشکی کودکان،" را به شکل متمرکز و فشرده آغاز کرده‌اند.[3]
با من بخوان
«با من بخوان» برنامه‌ای برای گسترش ترویج کتابخوانی برای همه کودکان از صفر تا 18 سال در وضعیت‌های گوناگون اجتماعی و فرهنگی به ویژه کودکان مناطق محروم و دوردست و ترویج کتابخانه‌های کودک‌محور است. این برنامه زیر نظر مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود.
شعار اصلی این برنامه عبارت است از: «همه کودکان حق دارند کتاب‌های باکیفیت بخوانند».
«با من بخوان» بر تقویت سواد پایه و سهیم شدن کتاب با کودکان و نوجوانان با روش بلندخوانی تمرکز دارد که با گفت‌وگو و انجام فعالیت‌های خلاق هنری در پیوند با کتاب، برای تأثیرگذاری عمیق‌تر و ایجاد لذت، شوق خواندن و برانگیختن انگیزش‌های زیبایی‌شناختی و معنایی کتاب همراه می‌شود. این برنامه بر اساس این هدف و رویکرد، افزون بر گزینش آگاهانه کتاب‌های مناسب و باکیفیت و رساندن آن به دست کودکان مناطق محروم، می‌کوشد با برگزاری کارگاه‌های گوناگون، مربیان و آموزگاران را در زمینه بلندخوانی و فعالیت‌های در پیوند با آن توانمند کند.
برنامه «با من بخوان» در مناطق مختلف از سوی نیکوکاران پشتیبانی می‌شود. این برنامه از امردادماه ۱۳۹۰ آغاز و در نقاط مختلف ایران اجرا شده‌است.[4]
جایزه ترویج کتابخوانی ایبی – آساهی برجسته‌ترین و معتبرترین جایزه ترویج کتابخوانی در جهان است که مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان با برنامه ترویج کتابخوانی «با من بخوان» از سوی ایران در سال ۲۰۱۶ موفق به کسب آن شد.[5]
این برنامه در سال ۲۰۱۸ از سوی چند سازمان بین‌المللی و دو سازمان داخلی نامزد جایزه یادبود آسترید لیندگرن (ALMA) شده‌است.
ایرانک
ایرانک یکی از تارنماهای مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان است که در سال ۱۳۸۵با نام بانک اطلاعات فرهنگ و ادبیات کودکان ایران راه اندازی و رونمایی شد. پس از یک دوره کاری و بررسی برآیند کار ایرانک، در هدف‌ها و چشم‌اندازهای این نهاد مجازی، بازبینی شد و از سال ١٣٩٠ ایرانک به دو بخشپایگاه داده‌ها و موزه مجازی تقسیم شد. هدف از این پیوند از آن رو بود که هریک از این بخش‌ها نیمرخی از یک سیمای یگانه به‌شمار می روند که در ارتباط با هم دنیای کودکی را بهتر به نمایش می گذارند.
پایگاه داده‌های فرهنگ و ادبیات کودکان. هسته اصلی اطلاعات این پایگاه بر پایه اطلاعات گردآوری شده برای کتاب‌های مرجع «تاریخ ادبیات کودکان ایران» شکل گرفته‌است. در ٢١ آبان ۱۳۸۵ این پایگاه با بیش از ١٣هزار رکورد اطلاعاتی آغاز به کار کرد. پس از ۵ سال، ویرایش جدید این پایگاه با تغییر کامل بستر نرم افزاری و برنامه نویسی، رفع کاستی‌های نسخه نخست و افزودن بر شمار گونه‌های اطلاعاتی در دسترس پژوهشگران و علاقه مندان فرهنگ و ادبیات کودکان ایران قرار دارد.
موزه مجازی فرهنگ کودکی. مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در طول این سال‌ها با یاری دوستداران و پشتیبانان فرهنگ کودکی، شمار زیادی اسباب بازی، زیست افزارها و افزارهای آموزشی و فرهنگی کودکان را برای راه اندازی موزه فرهنگ کودکی گردآوری کرده‌است. بر این اساس مؤسسه طرح کاملی از "موزه ملی – تخصصی تاریخ فرهنگ و ادبیات کودکان ایران" تهیه و در بهار ۱۳۸۵ در نشریه شماره ۴۳ موزه ها، نشریه تخصصی اداره کل موزه‌ها سازمان میراث فرهنگی و گردشگری منتشر کرد. مؤسسه از ابتدای سال ۱۳۸۹ طرح آماده‌سازی موزه مجازی را برای پیوند با جامعه دوستدار فرهنگ کودکی در دستور کار قرار داد تا شاید جامعه ایران گامی دیگر به راه اندازی موزه واقعی کودکان نزدیک تر شود. از این رو با تهیه شناسنامه کامل برای همه اشیاء و اسناد موزه‌ای آن‌ها را از راه دنیای مجازی در برابر دیدگان همگان نهاده است.[6]
کتابک
کتابک, پنجره‌ای به جهان خواندن است و دانایی. کتابک برآیند کار کوشندگان و دست اندرکاران مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان و خانه کتابدار کودک و نوجوان و ترویج خواندن (دوره زمانی ۱۳۸۵- ۱۳۹۰) است. نهاد کتابک با این هدف طراحی شده‌است که راهنما و ترویج‌کننده مواد خواندنی مناسب برای کودکان ایرانی و کودکان سایر کشورهای فارسی زبان باشد و محتواهای وابسته به این موضوع را در اختیار مادران و پدران، آموزگاران، مربیان، کتابداران و مروجان قرار دهد. معرفی کتاب‌ها و نشریات‌های کودک و نوجوان, کتاب‌ها و نشریات مرجع, خبرهای کودکی, کارگاه‌های آموزشی, معرفی نهادها و شخصیت‌های مهم در حوزهٔ کودکی و ... از جمله اطلاعات موجود در سایت کتابک هستند.[7] این سایت با نزدیک به یک دهه فعالیت مستمر، مخاطبان گسترده‌ای دارد.
آموزک
بخش پژوهش و تهیه مواد آموزش خلاق از راه ادبیات کودکان است که به عنوان یک راهبرد بنیادین در تقویت سواد پایه، در مؤسسه دنبال می‌شود. پایگاه آموزک یا پایگاه آموزش خلاق از راه ادبیات کودکان بر آن است که پیوندگاهی باشد برای دانش‌افزایی و توان‌مندسازی آموزش و پرورش انسانی، نوگرا و خلاق و در دسترس گذاشتن اطلاعات و دانشی که در این زمینه به زبان فارسی وجود دارد یا ارائه راهکارهایی برای رسیدن به منابع دست اول به زبان‌هایی چون انگلیسی به خانواده‌ها، آموزگاران، کارشناسان آموزش و پرورش، دانشجویان و دانشگاهیان. پایگاه آموزک با رویکرد گردآوری منابع پراکنده و دسترس‌پذیر کردن آن و همچنین تألیف برخی مقاله‌ها برای شناخت و ترویج آموزش خلاق از راه ادبیات کودکان راه‌اندازی شده‌است.[8]
روتک
روتک یکی دیگر از دستاوردهای مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در گستره دنیای مجازی است. روتک آمده‌است که بخشی از حلقه گم شده در این گستره را بازیابی کند و کمبودها را بپوشاند. کار روتک پیوند دادن است. امروزه در دنیای وب بسیاری نمی دانند چگونه به سایتی که دنبال آن هستند برسند. روتک در حقیقت کوشش می‌کند که راهنمایی باشد برای رسیدن به سایت‌هایی دربارهٔ کودکان و نوجوانان یا برای کودکان و نوجوانان. روتک سایت‌ها را به صورت طبقه‌بندی شده در اختیار قرار می‌دهد.[9]
کتاب هدهد
هدهد تارنمایی چند منظوره برای دسترس پذیر کردن فرآورده‌های فرهنگی کودکان و نوجوانان است. در حقیقت کار هدهد از یک سو کارشناسی و گزینش کتاب‌های مناسب کودکان و نوجوانان و از سوی دیگر در دسترس گذاشتن آن‌ها در فروشگاه مجازی یا حقیقی خود است. صاحب امتیاز و مسول این تارنما مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان است. سایت هدهد افزون بر کتاب‌های کودک و نوجوان، مجموعه‌ای ارزش‌مند از کتاب‌های بزرگسال مربوط به حوزه ادبیات کودکان و آموزش خلاق از راه ادبیات کودکان را گردآوری کرده‌است که در این زمینه نیز به بالا بردن سطح فرهنگ و مطالعات کودکی کمک کند.[10]
انتشارات
انتشارات مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، انتشار کتاب‌های پژوهشی، مرجع و آکادمیک در حوزه تاریخ و فرهنگ کودکی و همچنین کتاب‌های باکیفیت ادبیات کودکان را در دستور کار خود قرار داده است تا افزون بر پاسخ‌گویی به نیاز مخاطبان، الگوهایی مناسب برای نشر کتاب کودک به جامعه بشناساند.
منابع
- [koodaki.org/aboutus «درباره ما»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). - [koodaki.org/library «کتابخانه و آرشیو»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). - [koodaki.org/childhood.study «مطالعات کودکی»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). - «درباره ما».
- [khanak.org/برنده-جایزه-ایبی-آساهی/ «با من بخوان, برنده ایبی آساهی 2016»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). - [iranak.org iranak.org] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - [ketabak.org ketabak.org] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - [amoozak.org/درباره-پایگاه-آموزک «درباره پایگاه آموزک»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). - «روتک, گزیده‌ترین وب سایت‌های کودک و نوجوان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ مارس ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۱۸.
- [hodhod.com/about «درباره کتاب هدهد»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک).