سرالاسرار

سرّالاسرار مجموعهٴ درهم برهمی است از فرهنگ عامه و خرافات راجع به قیافه‌شناسی، پرهیز غذایی و امثال آن، که ارزش آن تاکنون به درستی مورد رسیدگی قرار نگرفته‌است. هیچ‌یک از آثاری که در قرون وسطی به ارسطو نسبت داده می‌شد به اندازهٴ سرّالاسرار رواج نیافت. این اثر به بسیاری از زبان‌های اروپایی ترجمه شد و تاحدودی در تمام آثار مهم ادبی نفوذ کرد.

اینک عموماً تصدیق می‌شود، که هر چند اصل این اثر مبتنی بر مآخذ یونانی است، ولی خود آن یونانی نیست، بلکه عربی یا سریانی است. یعنی، متنی که به عنوان ترجمه از زبان یونانی ارائه شده، بیشتر احتمال دارد که یک اثر تألیف شده باشد، یا تحریری از یک تألیف قدیم‌تر. ممکن است از التقاط افکار ایرانی و سریانی در سده‌های هفتم تا نهم میلادی منشأ گرفته باشد، بدین‌ترتیب احتمال دارد که متن اصلی آن به زبان سریانی بوده باشد، ولی تاکنون نسخهٴ سریانی آن به دست نیامده‌است. احتمالاً قدیم‌ترین متن عربی آن متعلق به آغاز سدهٴ نهم است، چون مقدمهٴ سرّالاسرار عربی به یحیی بن بطریق نسبت داده شده، که گویا او آن را از یونانی به رومی (به سریانی؟ یا بیزانسی؟) و از رومی به عربی ترجمه کرده‌است. این متن به زودی در خلافت غربی اسلام معروف شد و اشاره‌ای بدان در عقدالفرید ابن عبد ربه قرطبی متوفی در ۹۳۹ - ۹۴۰ میلادی دیده می‌شود. یوآنز اسپانیایی آن را به لاتینی ترجمه کرد و اندکی بعد یهودای حَرِزی (برآمدنش در اسپانیا از۱۱۹۰ تا ۱۲۱۸ میلادی) آن را به زبان عبری درآورد. ترجمهٴ کاستیلی آن متعلق به همان روایت عربی است. ترجمهٴ یوآنز به زبان‌های متعدد دیگر برگردانده شد.

در همین اثنا، متن عربی نمو زیادی یافت، و شکل تازه‌ای از آن، که استیل آن را صورت شرقی می‌نامد، در حدود ۱۲۲۰ میلادی به منتهای رشد خود رسید. فیلیپ نامی از مردم طرابلس نسخه‌ای از آن را در انطاکیه یافت و در اثنای ربع دوم سدهٴ سیزدهم (حدود ۱۲۴۳؟) آن را به زبان لاتین ترجمه کرد. ترجمهٴ لاتینی پس از تنقیحات بسیار به صورت متن معتبر درآمد و دو چاپ از آن پیش از ۱۵۰۰ صورت گرفت. در ۱۵۰۱ آلکساندر آشیلینی بولونیایی چاپ لاتینی تازه‌ای از آن انتشار داد که همهٴ چاپ‌های بعدی به تبع آن صورت گرفت.

از میان ترجمه‌های زبان‌های دیگر، شاید جالب‌ترینش ترجمهٴ کاستیلی اخیرالذکر، ترجمهٴ انگلیسی - نورمانی دومینیکن ایرلندی جئوفری واترفوردی (متوفی در ۱۳۰۰)، و ترجمهٴ فلاماندی یا کوب فان مایرلانت (۱۲۳۵ - حدود ۱۲۹۱) باشد.

از ترجمه‌های لاتینی مسلماً جالب‌ترینش ترجمهٴ راجر بیکن در حدود ۱۲۵۷ است، با مقدمه‌ای به تاریخ حدود ۱۲۷۰ میلادی .