زبان نیاایرانی
زبان نیا-ایرانی (به انگلیسی: Proto-Iranian یا Proto-Iranic)، نیازبان بازسازی‌شدهٔ فرضیِ شاخهٔ زبان‌های ایرانی خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی است، و بدین روی، نیای زبان‌های ایرانی همچون فارسی، سغدی، زازاکی، مازندرانی، کردی، آسی و ... است. بر پایه فرضیه کورگان [1] گمان می‌شود که نیا-ایرانیانِ انگاشته، در آغاز هزارهٔ دوم پیش از میلاد زندگی می‌کرده‌اند و به حوزه‌های باستانیِ نیاهندوایرانی و آندرونوو یا برخی تمدن‌های فلات ایران مرتبط می‌شوند.
| نیاایرانی | |
|---|---|
| بازسازی | زبان‌های ایرانی |
نیاکان بازسازی‌شده | |
نیا-ایرانی یک زبان سَتِم برخاسته از زبان نیاهندوایرانی بوده، که خود پورواهندوایرانی نیز از زبان نیا-هندواروپایی بوده‌است. این زبان بر پایه برخی برآوردها ظاهراً کمتر از یک هزاره از زبان اوستایی و کمتر از دو هزاره از زبان نیا-هندواروپایی فاصلهٔ نسل داشته‌است.
گویش ها
پروفسور شروو، گمان می‌کند که دستِ کم چهار گویش برای زبان نیاایرانی بوده که دو تایِ آن به دست ما رسیده:
زبانِ ایرانیِ شمالِ غربیِ [2]باستان که بدست ما نرسیده و نیایِ زبان آسی، یاسی، سرمتی، اسکیتی، داسی، تراسی و رخش‌آلانی است.[3]
زبانِ ایرانیِ شمالِ شرقیِ باستان که بدست ما نرسیده و نیایِ زبانِ ایرانی میانه خوارزمی، سغدی، باختری، سکایی تمشقی، سکایی ختنی و زبان های امروزی پشتو (پختون در پاکستان و پکتی که هنوز در نام ولایت پکتیکا و پکتیا مانده است) و یغنابی (تنها فرزند زبان سغدی که در دره زرافشان تاجیکستان امروزی بدان سخن می رانند. و تنها بازمانده زبان های شرقی ایرانی شاخه میانی) و پامیری (اشکاشمی، سنگلیجی، شغنانی، سریکالی، روشنی، یزغلامی و وخی) است.
زبانِ ایرانیِ مرکزیِ باستان که بدست ما رسیده و دربردارنده یِ زبان هایِ اوستایی و مادی است که زبان دوم بدست ما نرسیده است.[4] زبان سیستانی امروزی ریشه در زبان اوستائی دارد،سیستانی امروزی که از ابتدای دوران اسلامی تا به حال را می گویند دارای لهجه های شیب آبی، پشت آبی، نهبندانی، فراهی، نیمروزی، بارانی، سرحدی، سیدی، ادبی و... می باشد.
زبانِ ایرانیِ غربیِ باستان که بدست ما رسیده و دربردارنده یِ زبان پارسیِ باستان (نیای زبان پارسی نو) است.
معادل هایِ واجی
| فرضی نیاهندواروپایی | اوستایی | فرضی نیاهندواروپایی | اوستایی | |
|---|---|---|---|---|
| *p | → | p | *ph?ater "پدر" | pitar- "پدر" |
| *bʱ | → | b | *bʱréhater "برادر" | bratar- "برادر" |
| *t | → | t | *tuhxóm "تو" | tvm "تو" |
| *d | → | d | *doru "چوب" | dar- "چوب" |
| *dʱ | → | d | *dʱohxneha- "غله" | dana- "غله" |
| *kʲ | → | s | *dékʲm? "ده" | dasa "ده" |
| *gʲ | → | z | *gʲónu "زانو" | zanu- "زانو" |
| *gʱʲ | → | z | *gʱʲimós "سرد" | z?maka- "توفان زمستانی" |
| *k | → | x ~ c | *kruharós "خونی" | xrura- "خونی" |
| *g | → | g ~ z | *haéuges- "نیرو" | aojah "نیرو" |
| *gʱ | → | g ~ z | *dl?hxgʱós "دراز" | dar?ga- "دراز" |
| *kʷ | → | k ~ c | *kʷós "چه کسی؟" | ko "چه کسی؟" |
| *gʷ | → | g ~ j | *gʷou- "گاو" | gau- "گاو" |
| فرضی نیاهندواروپایی | اوستایی | پارسی باستان | پارسی | کردی | سنسکریتِ ودایی |
|---|---|---|---|---|---|
| *aćva ("horse") | aspa | asa (native word)[5] | اسب asb (horse) | (h)esp | aśvaḥ |
| *bʱag- | baγa | baj- (baji; "tribute") | باج bâj (tax) | bac | bhag- (bhaga) |
| *bʱratr- ("brother") | brātar | bratar | برادر barâdar (brother) | b(i)ra | bhratŗ |
| *bʱumi ("earth", "land") | bumi | بوم bum | -bû(m) | bhumi | |
| *martya ("mortal", "man") | mašiia | martya | مرد mard (man) | mêr(d) (man) | martya |
| *masa ("moon") | māh- | maha | ماه mâh (moon, month) | mang (moon), meh (month) | masa |
| *vasara ("early") | vahara ("spring") | بهار bahâr (spring) | be/ihar (spring) | vasara ("morning") | |
| *arta ("truth") | aša | arta | راست râst (correct) | rast | ŗta |
| *draugʱ- ("falsehood") | druj | draug- | دروغ dorugh (lie) | d(i)ro, d(i)roz- (lie) | druh- |
| *sauma "pressed (juice)" | haoma | soma |
منابع
- از جمله فرضیه های مهاجرت آریایی ها
- در بخش بندی امروزی آن را شاخه غربی زبان های ایرانی شرقی می دانند.
- به جز آسی که زبان آلان هاست دیگر زبان ها اکنون گفتگو نمی شوند.
- آنچه در اینجا نام برده می شود نخست ایرانی شرقی و دیگری ایرانی شمال غربی است.
- Fortson, Benjamin (2004). Indo-European language and Culture: An Introduction. Wiley-Blackwell. pp. 238. ISBN 978-1-4051-0316-9.
- Proto-Iranian language، ویکی‌پدیای انگلیسی، برداشت شده در ۲۶ خرداد ۱۳۸۹.