تجرید الاعتقاد

این کتاب در ابتدا تحریر العقائد نام داشت، اما بعدها به اسامی دیگری همچون تجرید الاعتقاد، تجرید العقائد، و تجرید الکلام شهرت یافت.[1] کتاب تجرید العقائد یکی از نوشته‌های پرتاثیر خواجه در دانش کلام است. این کتاب سهم عمده‌ای در تحول علم کلام داشته‌است و به مدت چند قرن متوالی به عنوان متن معیار محسوب می‌شده است. گفته شده‌است که بسیاری از مکاتب فلسفی همچون مکتب شیراز، نوآوری‌های خویش را با توجه به متن این کتاب آشکار کرده‌اند. در مکتب فلسفی اصفهان تا اندازه‌ای این کتاب در حاشیه قرار گرفت و بیشتر به عنوان متنی کلامی ملاحظه شد. کلام فلسفی هم در میان شیعیان و هم در میان اهل سنت مورد توجه بوده‌است چنان‌که کتاب طوالع قاضی بیضاوی و مواقف عضدالدین ایجی نظایر کتاب تجرید در میان اهل سنت‌اند.[2]

از لحاظ محکم بودن و اختصار، تجریدالاعتقاد جزء ارزشمندترین متون کلامی شیعی به‌شمار می‌آید. با توجه به شهرت این کتاب، از همان زمان تألیف، دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی برای آن نوشته‌اند. معروف‌ترین و ظاهراً نخستین شرح تجریدالاعتقاد توسط علامه حلّی، (شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی) نوشته شده‌است. این شرح، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد نام دارد. برخی معتقدند که اگر این شرح نبود، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی‌شد.[3]

سایر شرح‌های معروف و قدیمی این اثر عبارت‌اند از:

• الجوهر النضید
• تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی ۷۴۶)
• تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی، معروف به شرح قدیم.
• شرح فاضل قوشچی (متوفی ۸۷۹)، معروف به شرح جدید.
• شرح ملاعبدالرزاق لاهیجی (متوفی ۱۰۵۱)
• الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید