ام‌کلثوم دختر ابوبکر

ام کلثوم دختر ابوبکر و اسماء بنت عمیس می‌باشد. بعد از فوت ابوبکر، علی بن ابی‌طالب با اسماء بنت عمیس ازدواج کرد و سرپرستی فرزندان وی ام کلثوم و محمد بن ابوبکر را به عهده گرفت لذا او را بنت علی خطاب می‌کردند. ام کلثوم با عمر ازدواج کرد برخی نوشته‌اند زید بن عمر حاصل این ازدواج بود. مسلم است بین مورخین ام کلثوم که زوجه عمر بوده، در زمان حسن بن علی در مدینه با پسرش زید بن عمر از دنیا رفته و حضرت بر هر دو جنازه یک نماز میت خوانده‌اند و همین مدرک عده‌ای از فقها در اثبات جواز یک نماز بر دو میت می‌باشد.

بعضی از علمای اهل سنت وجود ام کلثوم بنت ابی بکر را قبول ندارند. اما عده‌ای از علمای اهل سنت قبول دارند که چنین دختری بوده‌است و بعد از مرگ ابوبکر، ربیبه علی بن ابی طالب شده‌است و به ازدواج عمر درآمده‌است.

محی الدین نووی، مهمترین شارح صحیح مسلم در کتاب تهذیب الاسماء می‌گوید عمر با امّ‌کلثوم دختر ابوبکر ازدواج کرده‌است.

أختا عائشة: اللتان أرادهما أبو بکر الصدیق، بقوله لعائشة: إنما هما أخواک وأختاک، قالت: هذان أخوای، فمن أختای؟ فقال: ذو بطن بنت خارجة، فإنی أظنها جاریة. ذکر هذه القصة فی باب‌الهبة من المهذب، وقد تقدم بیانهما فی أسماء الرجال فی النوع الرابع فی الأخوة، وهاتان الأختان هما أسماء بنت أبی بکر، وأم کلثوم، وهی آلتی کانت حملاً، وقد تقدم هناک إیضاح القصة، وأم کلثوم هذه تزوجها عمر بن الخطاب.

یعنی: دو خواهر عائشه؛ همان دو نفری که مقصود ابوبکر صدیق! از سخنانش به عائشه بودند، که به او گفت «دو برادرت و دو خواهرت (از من ارث می‌برند)؛ عائشه گفت: این دو نفر برادران من هستند؛ اما دو خواهر من چه کسانی هستند (من که یک خواهر بیشتر ندارم)؛ در پاسخ گفت: آن کسی که در شکم دختر خارجه است؛ من گمان دارم که او نیز دختر است؛ این ماجرا را در باب هبه کتاب مهذب آورده‌است[1]

اکثر نسب شناسان شیعه نیز همین کلام نووی را قبول داشته و امّ‌کلثوم همسر عمر را از نسل علی بن ابی طالب نمی‌دانند. مرعشی نجفی که شجره نامه‌های موجود خاندان پیامبر در اختیار ایشان بود در حاشیه شرح احقاق الحق همین مطلب را اشاره کرده و آن را نظر محققین می‌دانند.

هاجرت مع زوجها إلی الحبشة، ثم إلی المدینة المنورة، تزوجها بعد جعفر أبو بکر، فتولدت له منها عدة أولاد منهم أم کلثوم و هی آلتی رباها علی بن ابی طالب وتزوجها الثانی، فکانت ربیته وبمنزلة إحدی بناته، وکان یخاطب محمد بابنی و أم کلثوم هذه بنتی، فمن ثم سری الوهم إلی عدة من المحدثین والمؤرخین فکم لهذه الشبهة من نظیر، ومنشأ الأکثر الاشتراک فی الاسم أو الوصف، ثم بعد موت أبی بکر تزوجها علی بن ابی طالب.

همراه با شوهرش به حبشه هجرت کرده و سپس به مدینه آمد؛ پس از جعفر ابوبکر با او ازدواج کرده و چند فرزند برای او آورد که از جمله آن‌ها امّ‌کلثوم است؛ که علی بن ابی طالب او را بزرگ کرده و خلیفه دوم نیز با او ازدواج کرد؛ او دختر خوانده علی و مانند یکی از دختران ایشان بود؛ و علی، محمد را پسر خویش و امّ‌کلثوم را دختر خویش خطاب می‌کردند؛ و به همین سبب عده‌ای از محدثین و مورخین به توهم افتاده‌اند؛ و این اشتباه، مشابهات بسیار دارد که منشأ آن‌ها اشتراک در اسم یا وصف بوده‌است؛ و پس از مردن ابوبکر، علی با اسماء ازدواج کرد.[2]

در مقابل این نظر تنها یک اشکال مطرح کرده‌اند؛ برخی ادعا کرده‌اند که این دختر نمی‌تواند ربیبه علی بن ابی طالب باشد؛ چرا که طبق روایات اهل سنت، مادر امّ‌کلثوم حبیبة بن خارجة بوده و او نیز پس از مردن ابوبکر با خبیب بن أساف ازدواج کرده، نه با علی، اما به نظر نمی‌رسد که این اشکال وارد باشد چرا که طبق منابع قدیم تاریخ نزد اهل سنت، خبیب بن أساف در جنگ یمامه و در زمان ابوبکر کشته شده‌است. محمد بن حبیب بغدادی در المحبّر می‌نویسد:

خبیب بن اساف قتل یوم الیمامة.

خبیب بن اساف در روز یمامه (جنگ با مسیلمه کذاب) کشته شد.[3]

به این هم باید دقت کرد که با مراجعه به منابع اهل سنت مشاهده می‌شود که گاهی یک روایت از یک راوی با دو هویت مختلف نقل شده‌است: در یک نقل آن را از امّ‌کلثوم دختر ابوبکر و در نقل دیگر از امّ‌کلثوم دختر علی بن ابی طالب آورده‌اند.

ابن أبی شیبه، روایت ذیل را از امّ‌کلثوم دختر ابوبکر نقل می‌کند:

حدثنا عفان حدثنا حماد بن سلمة أخبرنا جبر بن حبیب عن أم کلثوم بنت أبی بکر عن عائشة أن النبی ص علمها هذا الدعاء اللهم إنی أسألک من الخیر کله عاجله وآجله ما علمت منه وما لم أعلم وأعوذ بک من الشر کله ما علمت منه وما لم أعلم اللهم إنی أسألک من خیر ما سألک عبدک ونبیک وأعوذ بک من شر ما عاذ به عبدک ونبیک اللهم إنی أسألک الجنة وما قرب إلیها من قول أو عمل وأعوذ بک من النار وما قرب إلیها من قول أو عمل وأسألک أن تجعل کل قضاء تقضیه لی خیرا.

عفان برای ما روایت کرد که حماد بن سلمه برای او روایت کرده‌است که جبر بن حبیب برای او روایت کرده‌است که امّ‌کلثوم دختر ابوبکر از عائشه روایت کرده‌است که…[4][5][6]

در حالی که یکی از نویسندگان اهل سنت به نام اسحاق بن راهویه، همین روایت را از امّ‌کلثوم دختر علی بن ابی طالب به نقل از عائشه نقل کرده‌است:

أخبرنا النضر نا شعبة نا جبر بن حبیب قال سمعت أم کلثوم بنت علی تحدث عن عائشة أن النبی ص لیکلمه فی حاجة وعائشة تصلی فقال النبی ص یا عائشة علیک بالجوامع والکوامل قولی اللهم إنی أسألک من الخیر کله عاجله وآجله ما عملت منه وما لم أعلم وأعوذ بک من الشر کله عاجله وآجله ما عملت منه وما لم أعلم اللهم إنی أسألک الجنة وما قرب إلیها من قول أو عمل وأعوذ بک من النار وما قرب إلیها من قول أو عمل اللهم إنی أسألک مما سألک منه محمد وأعوذ بک مما استعاذ منه محمد ص اللهم ما قضیت لی من قضاء فاجعل عاقبته لی رشدا

نضر برای ما روایت کرده‌است که شعبه برای او روایت کرده‌است که حبیب بن جبر برای او روایت کرده‌است که از امّ‌کلثوم دختر علی شنیده‌است که…[7]

این ضد و نقیض گویی، نظر کسانی را که ام کلثوم را دختر علی می‌دانند، در موضع ضعف قرار می‌دهد.