اشتقاق (زبان‌شناسی)

در زبان‌شناسی، اشتقاق یکی از روش‌های واژه‌سازی است، همان‌طور که شاد-ی و نا-خشنود از شاد و خشنود، یا تعیین از تعیین کردن ساخته شده‌است. یک تقابل با فرایند صرف معنی می‌شود که نوع دیگری از وند را به منظور ساختن نوع دیگر همان کلمه بکار می‌گیرد . همان‌طور که تعیین کردن / تعیین کردن سوم شخص / در حال تعیین کردن / معین .(1)

یک پسوند اشتقاقی معمولاً مربوط به کلماتی از مقوله نحوی است و آن‌ها را به کلماتی از مقوله نحوی دیگری تغییر می‌دهد . برای مثال، پسوند اشتقاقی انگلیسی ly صفت را به قید تبدیل می‌کند. (آهسته = به آهستگی) . مثال‌هایی از الگوهای اشتقاقی انگلیسی و پسوندهای آنان :

• صفت به اسم : ness – (آهسته = آهستگی)
• صفت به فعل : ise – (امروزی = امروزی کردن) در انگلیسی بریتانیا یا ize – (قدیمی = قدیمی‌کردن) در انگلیسی آمریکا و هجی آکسفورد
• صفت به صفت : ish – (قرمز = مایل به قرمز)
• صفت به قید : ly - (آگاه = آگاهانه)
• اسم به صفت : al – (پوش = پوشال)
• اسم به فعل : fy – (دزد = دزدیدن)
• فعل به صفت : able – (نوشیدن = نوشیدنی)
• فعل به اسم (عام) : ance – (تحویل دادن = رهایی)
• فعل به اسم (اسم ذات) : er – (نوشتن = نویسنده)

اگرچه وندهای اشتقاقی لزوماً مقوله نحوی را توصیف نمی‌کنند، اما معنای پایه را توصیف می‌کنند . در بیشتر موارد، وندهای اشتقاقی هم مقوله نحوی و هم معنا را تغییر می‌دهند : امروزی = امروزی کردن ("نوین کردن") . گاهی اوقات تعدیل معنا قابل پیش‌بینی است . صفت + ness = حالت صفت بودن ؛ (سفید = سفیدی) .

یک پیشوند (نوشتن = بازنوشتن؛ کاستن = فروکاستن) به ندرت مقوله نحوی در انگلیسی را تغییر می‌دهد. پیشوند اشتقاقی -un به صفت (سالم = ناسالم)، به بعضی افعال (انجام دادن = بی‌اثر کردن) متصل می‌شود اما به ندرت به اسم‌ها متصل می‌شود . پیشوندهای -en و -be استثناهای کمی هستند . – en ( - em قبل از آوای لبی ) معمولاً به عنوان یک نشانه گذرا در افعال بکار می‌روند، اما همچنین می‌توانند به صفات و اسم‌ها متصل شوند تا افعال گذرا بسازند : دور زدن (فعل) = حلقه زدن (فعل)؛ اما ثروتمند (صفت) = ثروتمند کردن (فعل)، بزرگ (صفت) = بزرگ کردن (فعل)، وجد (اسم) = به وجد آوردن (فعل)، برده (اسم) = بنده کردن (فعل) .

لیست کاملی از الگوهای اشتقاقی در زبان فارسی و پیشوندها و پسوندها همانند

(پیشوندی)

• ابر+اسم ←اسم: ابرقدرت، ابرجنایتکار، ابرکامپیوتر
• بر+ بن ماضی←اسم: برداشت، برخورد
• ن+بن مضارع←صفت: نخور، ندار
• بر+ بن مضارع ←اسم: برچسب، برانداز
• ...

(پسوندی)

• ار+اسم←اسم:دستار،زنگار
• ار+بن ماضی←صفت:گرفتار
• آسا+اسم←صفت:پلنگ آسا،برق آسا
• آسا+ضمیر←صفت:هم آسا
• اک+بن مضارع←اسم:سوزاک،پوشاک
• آگین+اسم←صفت:زهرآگین،عطرآگین
• ...

در مطالعه ارائه شده توسط قاسمی زاده و رحیمی جمع‌آوری شده‌است [1].

اشتقاق می‌تواند بدون هیچ تغییری در شکل اتفاق بیفتد . برای مثال تلفن (اسم) و تلفن کردن . این به عنوان تغییر یا اشتقاق صفر شناخته شده‌است . بعضی از زبان شناسان تصور می‌کنند که وقتی مقوله نحوی یک کلمه بدون هیچ تغییری در شکل عوض شده‌است، یک تکواژ پوچ اضافه شده‌است .