ابوالحسن بیهقی

ابن فُندُق در ۱۹ شعبان ۴۹۰ ه‍.ق در شِشتَمَد از توابع ولایت بیهق دیده به جهان گشود.[1][2]

محمد مشکور در شرح حال و وصف آثار بیهقی و خاندان او رسالهٔ مبسوطی تألیف کرده‌است براساس تحقیقات خود تاریخ ولادت بیهقی را چنین بیان می‌کند که بیهقی در روز بیست و هفتم شعبان ۴۹۳ ه متولد شده و در روز قتل فخرالملک (عاشورای سال ۵۰۰) شش سال و چهار ماه و سیزده روز داشته‌است.[3] در سلسه نسب او نام فندق به عنوان یکی از نیاکان وی ذکر گردیده به همین خاطر به ابن فندق شهرت داشته‌است جد بزرگش، فندق بن ایوب پس از آنکه از سوی محمود غزنوی به منصب قضا در نیشابور گمارده شد به این شهر مهاجرت کرد امّا اندکی بعد از این شغل کناره گرفته و در ناحیه بیهق سکنی گزید. در مورد پدرش زید (۵۱۷–۴۴۷ ق) اطلاعات چندانی در دست نیست جز آنکه خود بیهقی بیان می‌کند. به گفته بیهقی سالیان درازی (بیست و اند سال) در بخارا سکنا داشته‌است و در این مدت ضمن معاشرت با علمای شهر از انواع علوم اطلاع کسب کرده‌است. بیهقی در زادگاه خود ادبیات عربی را فرا گرفت و در ۵۱۴ ق در نیشابور از حضور ابوجعفر بیهقی و احمد بن محمد میدانی بهره برد. وی بعد از مرگ پدرش در ۵۱۷ ق به مرو رفت و فقه را در حضور ابوسعد یحیی بن عبدالملک صاحدی آموخت امّا پس از ازدواج در مرو در ۵۲۱ ق به نیشابور و پس از آن به بیهق بازگشت و از سوی شهاب الدین محمد بن مسعود حاکم وقت به مقام قضای بیهق رسید ولی اندکی بعد این شغل را کنار گذاشته و مسافرتهایی دست زد و سپس به بیهق بازگشت تا هنگام مرگ در زادگاه خود به سر برده‌است. وفات بیهقی را خوافی در مجمل فصیحی در سال ۵۴۸ ق ذکر کرده‌است.[4] بیهقی در حکمت و علوم جدلی دست داشت و فردی تیزبین و دقیق بود او از ریاضی‌دان‌های به نام عصر خود به حساب می‌آمد. بیهقی از دانشمندان زمان خود بود و در علوم مختلف دست داشت. حتی شاعر نیز بود و قطعاتی از شعر او را یاقوت در معجم الادباءِ آورده‌است. او هم عصر عمر خیام بود و در جلسات او نیز حضور داشته‌است. بیهقی کتاب‌های بسیاری که بیشتر عربی و بعضی به فارسی بوده تألیف کرده ولی بیشتر تألیفات او از بین رفته و تنها اسامی و عناوین آن‌ها در کتاب‌های مختلف ثبت و ضبظ شده‌است.[5]

• مشارب التجارب و غوارب الغرائب: ذیلی بوده بر تاریخ یمینی، و وقایع ایران در بازهٔ زمانی ۱۵۰ سال تقریباً تمام تاریخ دوره غزنوی و سلجوقی *نیمهٔ اول دوره خوارزمشاهی را شامل بوده‌است. عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشا قسمت‌هایی از این کتاب نقل کرده‌است.
• تتمهٔ صوان الحکمهٔ: که به قصد تکمیل صوان الحکمة ابوسلیمان منطقی سجستانی نوشته شده‌است.
• وشاح دمیة القصر ولقاح روضة العصر: ذیلی بوده بر دمیة القصر باخزری در شرح حال شعراء معاصر خودش
• جوامع الاحکام النجوم: در سه مجلد و این کتاب را ابن فندق در عین انکار علم احکام نجوم به خواهش دوستانش نوشته‌است.
• معارج نهج البلاغه: در شرح نهج البلاغه، بیهقی این کتاب را در دو مجلد نگاشت. وی در کتاب خود تا حد بسیاری بر شرح نهج البلاغهٔ ابونصر احمد بن محمد وبری خوارزمی حنفی تکیه داشته‌است.
• لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب: در موضوع نسب‌شناسی، بیهقی این کتاب را به خواهش نقیب السادات بیهق، عمادالدین ابوالحسن علی ابن محمد از

زباری نگاشت. (این کتاب اولین منبعی است که وجود دختری به نام رقیه بنت حسین را برای حسین بن علی گزارش کرده‌است.[6])

• تاریخ بیهق: تاریخ بیهق در رابطه تاریخ و جغرافیای ناحیهٔ بیهق و و بزرگان، ادیبان و علمای بزرگ بیهق اطلاعات دقیقی در خود دارد که درسایر منابع آن دوره کمتر دیده می‌شود.

آرامگاه ابوالحسن بیهقی مربوط به دوره معاصر است و در ۳۵ کیلومتری جنوب شهرستان سبزوار، غرب ششتمد واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۶۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[7]

• خوافی، احمد (۱۳۴۱). مجمل فصیحی.
• علامه قزوینی (۱۳۴۷). مقدمه تاریخ بیهق.
• بیهقی، ابوالفضل (۱۳۴۷). تاریخ بیهق.

(وبگاه ) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران (جلد دوم)، انتشارات فردوس، چاپ هفدهم

• مشاهیر نیشابور، از فریدون گرایلی